Τον χειμώνα του 1934-1935 Κώοι οικοδόμοι έψαχναν την μαγική ποζολάνη νοτιοδυτικά της πόλης, όταν τυχαία ανακάλυψαν άγνωστους αρχαίους τάφους σε χωράφια της Λαγκάδας και του Ελαιώνα.
Οι τάφοι ήταν της ύστερης εποχής του Χαλκού σύμφωνα με τον L. Morricone, από την περίοδο ακμής του Μινωικού Πολιτισμού στο Αιγαίο, βρίσκονταν έξω από το ελληνιστικό αμυντικό τείχος της πόλης Κω. Ήταν κοντά στα μεταγενέστερα Εβραϊκά Ταφιά και σε μικρή απόσταση από τα ερείπια ενός μνημειώδους τάφου ρωμαϊκής εποχής, με πλίνθινη κατασκευή και μιας μικρής και ερειπωμένης εκκλησίας που ονομάζεται Παναγιά Φανερωμένη, η οποία είχε χτιστεί στο εσωτερικό του.
«Παρά την έγκαιρη επέμβαση του Lazzara, η ζημιά που προκλήθηκε από τους οικοδόμους ήταν ήδη πολύ εκτεταμένη, ειδικά στο ταφικό πεδίο του Ελαιώνα» αναφέρει ο L. Morricone, το 1935.
Μνημειώδεις τάφοι ρωμαϊκής περιόδου από την πόλη προς το Ασκληπιείο υπήρχαν αρκετοί σύμφωνα με τον L. Laurenzi. Στο παρκινγκ του Αράπη, στο Πλατάνι υπάρχει ακόμη ένα ορατό ρωμαϊκό ταφικό μνημείο που αποτελείται από 4 πυλώνες οι οποίοι υποστήριζαν ένα θόλο που έπεσε από κάποιο σεισμό σύμφωνα με τον Laurenzi. Σε προηγούμενο άρθρο μου εκτίμησα ότι καταστράφηκε από τον σεισμό του 139 μ.Χ., με επίκεντρο που εκδηλώθηκε μεταξύ Ρόδου και Μεγίστης.
Ο Laurenzi ανέφερε ότι η περιοχή από τον Αγ. Βασίλειο, τον δρόμο της Βουρίνας και την ζώνη Εβραϊκά Ταφιά χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη τάφων που δεν κάλυπταν όλη την έκταση αλλά παρατηρούνται κατά μήκος των δρόμων. Το μεγαλύτερο μέρος από τους τάφους ήταν από πωρόλιθο όμως διαδεδομένο υλικό ήταν το μάρμαρο και ο τραβερτίνης.
Για τον Ιταλό αρχαιολόγο η νεκρόπολη πρέπει ήταν τεράστια, και σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του χρειάζονταν αρκετά χρόνια για να την μελετήσουν.
Ο ρωμαϊκός τάφος της Παναγιάς Φανερωμένης όπως αυτός που συναντάται στο παρκινγκ είναι βέβαιο ότι ανήκουν σε άγνωστους επιφανείς Κώους. Μπορεί να καταστράφηκαν το 139 μ.Χ. ή ακόμη από το «παρακείμενο» σεισμικό συμβάν του 334μ.Χ από το γειτονικό Ρήγμα Gokova.
Μετά την καταστροφή του τάφου, πιθανότατα την πρωτοχριστιανική περίοδο φτιάχτηκε μέσα στο αίθριο του ένας ναός. Λαμβάνοντας υπόψη τα λείψανα, τις επισκευαστικές φάσεις και τα δομικά υλικά της τωρινής εκκλησίας, ο ναός που δεν πρέπει να λεγόταν Παναγία Φανερωμένη, καταστράφηκε μάλλον το 554 μ.Χ.
Ο Εμμανουήλ Καρπάθιος στους κώδικες της Μητρόπολης λέει ότι: «κοντά στην πόλη, μέσα σε ένα αγρό μουσουλμάνου, σε μικρό ύψωμα βρίσκονται τα ερείπια της Παναγίας Φανερωμένης, από την οποία σώζεται η Αγία Τράπεζα και η Ιερά Πρόθεση».
Η ονομασία «Φανερωμένη» σχετίζεται με τόπους όπου βρέθηκαν ή καλύτερα φανερώθηκαν ιερές εικόνες συνήθως της Παναγίας. Συχνά η προηγούμενη απόκρυψή τους ανάγεται στη περίοδο της εικονομαχίας που ξέσπασε κατά το μεγαλύτερο μέρος του 8ου και το πρώτο μισό του 9ου αιώνα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Αρχικά η ονομασία δινόταν σε ανάμνηση του τρόπου εύρεσης εικόνας σε μία τοποθεσία ή ναό και στη συνέχεια έχτιζαν την εκκλησία. Συνήθως βρίσκονταν κοντά σε αρχαίους ναούς της Αρτέμιδος ή της Ρέας όπως έχει παρατηρηθεί σε άλλες περιοχές της χώρας μας.
Το μισογκρεμισμένο σήμερα εκκλησάκι της Παναγίας Φανερωμένης απέχει 1245μ. από το λιμάνι, συναντάται σε υψόμετρο 21μ. από την επιφάνεια της θάλασσας. Κείται σε αλλουβιακές αποθέσεις των τελευταίων 10000 χρόνων.
Ανατολικά του είναι το μυστηριώδες βύθισμα του Ελαιώνα που δεν έχω ιδέα πως δημιουργήθηκε. Το έχει περιγράψει ο Morricone όπως βέβαια και την ύπαρξη κοιτασμάτων ποζολάνης στην περιοχή. Ρήγματα στην περιοχή δεν έχω εντοπίσει. Μήπως πρόκειται για καθίζηση τεκτονικής προέλευσης σε χαλαρά εδάφη από μέγιστο άγνωστο σεισμικό συμβάν του Ρήγματος Κω, γιατί όχι του 14ου-13ου αιώνα π.Χ.;
Στο ύψωμα το οποίο αναφέρεται ο Εμμανουήλ κάτω από τα ερείπια ίσως υπάρχουν περισσότερα ευρήματα από την ύστερη εποχή του Χαλκού ή ακόμη παλαιότερα.
Η τοποθεσία πλήγηκε έντονα από τους σεισμούς του 1493, 1863, 1926 και 1933. Στο εσωτερικό του ναυδρίου διακρίνονται σήμερα ενδιαφέροντα αρχιτεκτονικά μέλη[κιονόκρανο, μέλη από κίονες κά] από μάρμαρο, τραβερτίνη και ασβεστόλιθο. Θα τολμούσα να υποθέσω ότι είναι από τον προηγούμενο ναό πρωτοχριστιανικής περιόδου.
Επίσης είδα έναν βωμό από κώτικο μάρμαρο με επίγραμμα που γράφει: «Ευόδου του Ευόδου». Για τον Εύοδο είναι γνωστή μία ρωμαϊκή επιγραφή του 1ου αιώνα π.Χ. σε μαρμάρινο μπλοκ που βρέθηκε εν μέρει θαμμένο. Την δημοσίευσαν οι Paton-Hicks το 1891, ενώ ήταν γνωστή από τον Leake το 1843 και αργότερα από τον L. Ross. «[Πε]ισιστράτου τοῦ Εὐόδου· Εὐόδου τοῦ Πεισιστράτου». Η επιγραφή βρισκόταν στο Ζιπάρι, τον αρχαίο Δήμο της Φύξας.
Λεζάντες
Γεωδίφης: Η γεωγραφία της Παναγιάς Φανερωμένης σε δορυφορικό χάρτη
Γεωδίφης 1: Το εσωτερικό της Παναγιάς Φανερωμένης
Γεωδίφης 2: Το τοπογραφικό προφίλ με την κοιλότητα.
