Το βιβλίο αποτελείται από 420 σελίδες διατάσεων 20,5Χ29 cm. Τα κείμενα συνοδεύονται από αρκετό αδημοσίευτο φωτογραφικό υλικό.
Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο ανεξάρτητα τμήματα:
Α) Το πρώτο τμήμα, που συνέγραψε ο ψυχίατρος Κώστας Κογιόπουλος, ασχολείται με την Οθωμανοκρατία την περίοδο από το 1773 μέχρι το 1912 και αναφέρεται στην Εκπαίδευση του γένους αμέσως μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης μέχρι την ιταλική κατοχή. Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης σταμάτησε και κάθε εκπαιδευτική προσπάθεια. Με την έλλειψη της Παιδείας τα ελληνικά γράμματα δέχτηκαν βαρύτατο πλήγμα για πρώτη φορά στη μακρόχρονη πορεία τους. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η πολιτιστική αυτή ήττα ήταν πολύ μεγαλύτερη και σημαντικότερη από τις ήττες στα πεδία των μαχών.
Στα Δωδεκάνησα τα πρώτα συγκροτημένα εκπαιδευτήρια εμφανίσθηκαν κατά τον 18ο αιώνα. Πρώτη ήταν η Πατμιάδα του Γένους Εκκλησιαστική Σχολή, που ιδρύθηκε το 1713. Άλλα σχολεία λειτούργησαν: στη Λέρο το σχολείο του Δαμασκηνού (1724), το σχολείο της Λίνδου στη Ρόδο (1757), η Σχολή της Αγίας Μαρίνας στη Σύμη (1765), καθώς επίσης στην Κω το 1773 και την Κάλυμνο το 1780 και στη συνέχεια και στα άλλα νησιά.
Στην Κω οι προσπάθειες για την Εκπαίδευση έγιναν με πρωτοβουλία της Εκκλησίας και τη συνδρομή των ευπόρων του νησιού. Με την πάροδο του χρόνου τα εκπαιδευτικά ιδρύματα στο νησί αυξήθηκαν, αλλά την περίοδο της Οθωμανοκρατίας παρέμειναν στον πρωτοβάθμιο κύκλο και δεν λειτούργησε Γυμνάσιο και Λύκειο, όπως στα άλλα νησιά (Ρόδο, Κάλυμνο). Το επίπεδο σπουδών στα εκπαιδευτήρια της Κω ακολουθούσε τους κανονισμούς του Πατριαρχείου, αλλά επηρεαζόταν και από το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Τα παιδιά μέσα στα σχολεία διδάσκονταν την ελληνική ιστορία και τα γράμματα, πράγμα το οποίο αποτελούσε όχι μόνο ένα παράθυρο στη γνώση, αλλά κυρίως τους έδινε την αίσθηση της ιδιαίτερης ταυτότητας που τους διαφοροποιούσε από τους άλλους και τους έκανε υπερήφανους, διότι αισθάνονταν ότι είναι κληρονόμοι και συνεχιστές ενός μεγάλου πολιτισμού.
Το σχολείο έγινε ο βασικός παράγοντας αλυτρωτισμού των Ελλήνων. Τα παιδιά διηγούνταν στους γονείς τους όσα μάθαιναν κρυφά και όλοι μαζί περίμεναν ότι κάποια στιγμή θα ελευθερώνονταν. Οι δάσκαλοι έγιναν οι υποδαυλιστές των ψυχών των μαθητών και κύριοι υπεύθυνοι των αλυτρωτικών ιδεών.
Την περίοδο της Οθωμανοκρατίας τέσσερεις είναι οι βασικοί παράγοντες που καθόρισαν την πορεία της Εκπαίδευσης στην Κω:
1) Το οθωμανικό κράτος, ιδιαίτερα τον 19ο αιώνα που υπήρξε ο «πλέον μακρύς αιώνας» της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά τον οποίο οι εξελίξεις ήταν ραγδαίες στο εσωτερικό και το εξωτερικό.
2) Το οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης, υπεύθυνο για την εκπαίδευση των ορθοδόξων.
3) Η δημιουργία του ελληνικού κράτους το 1829 και η ανάπτυξη της ελληνικής Παιδείας θα επηρεάσει την εκπαίδευση των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
4) Οι τοπικοί οικονομικοί και κοινωνικοί παράγοντες. Το χρόνιο πρόβλημα της Εκπαίδευσης στο νησί ήταν το οικονομικό.
Γι’ αυτό και στην παρούσα εργασία καταγράφεται η ιστορία της Εκπαίδευσης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, η εκπαιδευτική πολιτική του Πατριαρχείου και η Εκπαίδευση στο Ελληνικό κράτος, τα πρώτα βήματα και οι προσπάθειες για την Εκπαίδευση στην Κω.
Η εργασία αποτελείται από τέσσερα μέρη και το παράρτημα:
α) Το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στα πρώτα βήματα της ελληνικής Εκπαίδευσης τον 18ο αιώνα στον ελληνόφωνο χώρο και στις Παροικίες που ήκμαζε το ελληνικό στοιχείο και στις πρώτες προσπάθειες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
β) Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται η ελληνική Εκπαίδευση μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους.
γ) Το τρίτο κεφάλαιο επικεντρώνεται στην Κω και στην Εκπαίδευση από το 1773 μέχρι την ιταλική κατάληψη.
δ) Το τέταρτο κεφάλαιο ασχολείται με τα άλλα σχολεία, τα οθωμανικά και το εβραϊκό, επίσης στοιχεία που αφορούν το εκπαιδευτικό προσωπικό, τους μαθητές, τα σχολικά κτήρια και τα βιβλία που διδάσκονταν.
Το τελευταίο τμήμα αποτελείται από το Παράρτημα. Εκεί παρατίθενται οι σχολικοί κανονισμοί, το πρόγραμμα μαθημάτων όλων των τάξεων του Δημοτικού και του Νηπιαγωγείου του 1903-1904, ονόματα των μαθητών των περιόδων 1900-1920 από τα βιβλία της Αστικής Σχολής Αρρένων και τέλος πληροφορίες για την Κω από το αδημοσίευτο οθωμανικό Ημερολόγιο της Νομαρχίας Αρχιπελάγους (Σαλναμέ) του έτους εγίρας 1302 (γρηγοριανό ημερολόγιο έτος 1884-1885) καθώς και των υπόλοιπων συνεχών δύο ετών.
Β) Το δεύτερο τμήμα, που αφορά την Ιταλοκρατία, συνέγραψε ο καθηγητής Κώστας Ιωάννου και ασχολείται με την περίοδο της Ιταλικής κατοχής.
Το χρονικό αυτό διάστημα υποδιαιρείται σύμφωνα με τους μελετητές σε τρεις περιόδους.
α) Η πρώτη περίοδος καλύπτει το χρονικό διάστημα 1912-1923, με τις αλλαγές στην ελληνική Εκπαίδευση να μην είναι ουσιώδεις, αφού οι Ιταλοί μέχρι την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάννης δεν είχαν νομιμοποιήσει την παρουσία τους στα Δωδεκάνησα και δεν παρενέβησαν στο προνομιακό καθεστώς όπως ίσχυε για την ελληνορθόδοξη Εκπαίδευση επί Τουρκοκρατίας.
β) Στη δεύτερη περίοδο που χρονικά καλύπτει την περίοδο 1923-1936, μετά την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάννης κατά την οποία τα Δωδεκάνησα θεωρούνται κτήση της Ιταλίας, οπότε ξεκινάνε οι πρώτες καθοριστικές επεμβάσεις των Ιταλών στην ελληνική Εκπαίδευση και η προσπάθεια από μέρους τους να διαμορφωθεί ένα καινούργιο καθεστώς λειτουργίας της.
γ) Τέλος η τρίτη χρονική περίοδος 1936-1943, είναι η περίοδος της προσπάθειας αποδόμησης της ελληνικής Παιδείας από τους κατακτητές.
Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει περίληψη στα αγγλικά, ο επίλογος, η βιβλιογραφία και τα περιεχόμενα.
Η προσπάθειά μας δεν περιορίστηκε στο να αναδείξουμε τα νέα στοιχεία που η έρευνα εντόπισε, αλλά να συμπληρώσουμε και να διασαφηνίσουμε τους σκοπούς και το ρόλο της Εκπαίδευσης τα δύσκολα χρόνια της κατοχής. Η ιστορία της Εκπαίδευσης αποτελεί σημαντική παράμετρο της ιστορίας της Δωδεκανήσου. Έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη συνειδητοποίηση της εθνικής ταυτότητας των Ελλήνων. Είναι ιδιαίτερη χαρά για μας αυτή η έκδοση, διότι πιστεύουμε ότι αυτό το βιβλίο έρχεται να συμπληρώσει νέα στοιχεία που η έρευνα ανέδειξε στο μεγάλο θέμα της Εκπαίδευσης και όπως έγραψε και ο Jean Macé (1815-1894) «Αυτός που ελέγχει το σχολείο, ελέγχει τον κόσμο».
Επειδή εφέτος γιορτάζουμε και τα 180 χρόνια από την ίδρυση της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας που ιδρύθηκε το 1836 και συνέβαλε σημαντικά στην εκπαίδευση των Ελλήνων και Ελληνίδων, ελπίζουμε το βιβλίο αυτό να αποτελέσει ένα ακόμη λιθαράκι στην ιστορία της Εκπαίδευσης στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στην Κω.
