Η επιδημιολογία του ιού καθορίζεται από την αντιγονικότητα των γλυκοπρωτεϊνών
του. Σημειακές μεταλλάξεις στα γονίδια που κωδικοποιούν την αιμογλουτινίνη (ΗΑ)
και την νευραμινιδάση (ΝΑ) δημιουργούν στελέχη με διαφορετική αντιγονικότητα. Ο
ιός της γρίπης αλλάζει με δυο κυρίως τρόπους:
– Με μεταλλαγές που συμβαίνουν σταδιακά στο γενετικό του υλικό, μια
διαδικασία που καλείται αντιγονική παρέκκλιση (antigenic drift). Με αυτόν τον
τρόπο ο ιός διαφεύγει από την ανοσολογική άμυνα του οργανισμού. Αντιγονικά drifts
παρουσιάζονται κάθε χρόνο και απαιτούν την ετήσια προσαρμογή του αντιγριπικού
εμβολίου.
– Με τροποποίηση της γενετικής του σύστασης (antigenic shift), διαδικασία
που χαρακτηρίζεται ως ανασυγκρότηση (ressortment). Τέτοιες μεγάλες αλλαγές στο
RNA παρατηρούνται μόνο στον ιό της γρίπης, είναι σπάνιες και μπορεί να είναι
απαρχή μιας πανδημίας, όπως συνέβη τον 20ο αιώνα, το 1918 με τον υπότυπο H1N1,
το 1957 με τον H2N2, το 1968 με τον H3N2 και το 1977 με την επανεμφάνιση του
H1N1.
Πανδημία 1918-19 (Ισπανική Γρίπη)
Οφειλόταν σε υπότυπο Η1Ν1 του οποίου η προέλευση δεν έχει μέχρι σήμερα γίνει
κατανοητή. Η Ισπανική γρίπη είχε αμφισβητούμενη γεωγραφική προέλευση.
Πιθανολογείται ότι ξεκίνησε από την Κίνα και μεταφέρθηκε από μετανάστες στην
Αμερική. Άλλοι υποστηρίζουν ότι ξεκίνησε από τις μεσοδυτικές ΗΠΑ και
επεκτάθηκε σχεδόν ταυτόχρονα σε Βόρεια Αμερική, Ευρώπη και Αφρική. Υπέρ της
δεύτερης θεωρίας είναι το γεγονός ότι πριν την εμφάνιση της πανδημίας
παρατηρήθηκαν επιδημίες ταυτόχρονα σε τρεις διαφορετικές τοποθεσίες των ΗΠΑ 2 .
Χαρακτηριστικά, παρουσίασε τρία ξεχωριστά κύματα σε χρονικό διάστημα 9 μηνών:
πρωτοεμφανίστηκε τον Μάρτιο του 1918 ως μια επιδημία περιορισμένη κυρίως στη
Β. Ευρώπη με μέτρια θνητότητα, παρουσίασε ύφεση τους καλοκαιρινούς μήνες και
επανεμφανίσθηκε το φθινόπωρο του 1918 και την άνοιξη του 1919 με παγκόσμια
επέκταση και πολύ μεγάλη θνητότητα 2 . Προσβλήθηκαν συνολικά περισσότερα από
500 εκατομμύρια άτομα από τα οποία πέθαναν περίπου 50 εκατομμύρια.
Τα περισσότερα θύματα ήταν νέοι ενήλικες. Σε νεκροτομικές μελέτες διαπιστώθηκαν
η παρουσία κυψελιδικού οιδήματος με σχηματισμό υαλίνης μεμβράνης, θρομβώσεις
μικρών αγγείων, νεκρωτικές βλάβες στα αγγεία και κυψελιδική αιμορραγία. Συχνά
υπήρχαν ενδείξεις βακτηριακής πνευμονίας 3 .
Τον Οκτώβριο του 2005 ο ιός της Ισπανικής γρίπης ανακατασκευάστηκε σε
εργαστήριο των ΗΠΑ από ιστούς στρατιωτών που πέθαναν το 1918 στην Αλάσκα4.
Ο ιός αυτός διαφέρει γενετικά από όλα τα γνωστά στελέχη ιών της γρίπης. Επρόκειτο
πιθανώς για μια de novo γενετική προσαρμογή ενός ιού των πτηνών σε ένα νέο
ξενιστή, τον άνθρωπο. Ο ιός των πτηνών δηλαδή, χωρίς να διασταυρωθεί με τον
κοινό ιό της γρίπης του ανθρώπου, απέκτησε τη δυνατότητα να μεταδίδεται από
άνθρωπο σε άνθρωπο. Πάντως, πολλά ερωτήματα σχετικά με την Ισπανική γρίπη
παραμένουν μέχρι σήμερα αναπάντητα.
Πανδημία 1957-58 (Ασιατική Γρίπη)
Οφειλόταν στον υπότυπο του ιού Α Η2Ν2, που προέκυψε από τον ανασυνδυασμό
(reassortment) γενετικού υλικού από ιό γρίπης των πτηνών και από τον
κυκλοφορούντα μέχρι τότε ιό γρίπης των ανθρώπων.
Ξεκίνησε από την Κίνα τον Μάρτιο του 1957, επεκτάθηκε γρήγορα στην
νοτιοανατολική Ασία, στην Ιαπωνία και το Μάιο στην Αυστραλία, στην Ινδονησία
και την Ινδία. Το καλοκαίρι του ίδιου έτους έφτασε στην Ευρώπη, στην Αφρική, στη
Βόρεια και Νότια Αμερική. Μέσα σε έξι μήνες ο ιός είχε κάνει τον γύρο του κόσμου.
Ένα δεύτερο κύμα εμφανίστηκε το φθινόπωρο του 1957, ενώ συνολικά επηρεάστηκε
το 40-50% του πληθυσμού. Η μεγαλύτερη επίπτωση παρατηρήθηκε σε άτομα ηλικίας
5-19 ετών με ποσοστό προσβολής πάνω από 50%. Η θνητότητα ήταν υψηλή, σαφώς
μικρότερη όμως από εκείνη της Ισπανικής γρίπης. Στοίχισε τη ζωή σε περίπου 1 εκατ.
ανθρώπους παγκοσμίως 1 .
Πανδημία του 1968 (Γρίπη του HONG – KONG)
Ο Η3Ν2 ιός που προκάλεσε αυτή την πανδημία προέκυψε, όπως ο προηγούμενος από
ανασυνδυασμό γενετικού υλικού ιού γρίπης των πτηνών και ανθρώπινου ιού γρίπης.
Ξεκίνησε από το Χόγκ Κόνγκ, τον Ιούλιο επεκτάθηκε στη νοτιοανατολική Ασία και
τον Σεπτέμβριο έφτασε στις ΗΠΑ μέσω των στρατευμάτων που επέστρεψαν από το
Βιετνάμ.
Υψηλά ποσοστά προσβολής εμφανίστηκαν σε παιδιά 10-14 ετών και σε άτομα άνω
των 65 ετών. Μολύνθηκαν το 30-40% του πληθυσμού. Σε παγκόσμια κλίμακα η
θνητότητα από την πανδημία του 1968 υπολογίζεται μεταξύ 500.000-1.000.000
ατόμων. Σε σύγκριση με τις προηγούμενες πανδημίες του 20ου αιώνα η πανδημία της
γρίπης του Χονγκ Κονγκ χαρακτηρίζεται ηπιότερη πιθανώς λόγω της παρουσίας
αντισωμάτων σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού εναντίον του υποτύπου Ν2 της ΝΑ
του Η3Ν2, ο οποίος ήταν κοινός και στον Η2Ν2 της πανδημίας του 1957 5 .
Πανδημία 1977-78 (Ρωσική Γρίπη)
Οφειλόταν σε έναν ελαφρά διαφοροποιημένο υπότυπο Η1Ν1 που πιθανόν διέφυγε
από εργαστήριο, και στοίχισε τη ζωή σε 700.000 ανθρώπους παγκοσμίως. Ξεκίνησε
πιθανά από τη Βόρεια Κίνα τον Μάιο του 1977 και μέχρι το Δεκέμβριο του 1978 είχε
εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο. Επειδή ο ιός αυτός ήταν πανομοιότυπος με αυτόν που
είχε προκαλέσει επιδημία σε ανθρώπους το 1950, άτομα ηλικίας άνω των 25 ετών
παρουσίασαν αντισώματα στον ιό και η πανδημία της ρωσικής γρίπης περιορίστηκε
σχεδόν αποκλειστικά στα παιδιά και τους εφήβους 5 .
Σε αντίθεση με τους δυο προηγούμενους ιούς γρίπης της Ασίας και του Hong Kong,
αυτός ο ιός δεν κατάφερε να αντικαταστήσει τους προηγούμενους ιούς γρίπης Α.
Έτσι οι παλαιοί ιοί Η1Ν1 και Η3Ν2 κυκλοφορούν μέχρι σήμερα στους ανθρώπινους
πληθυσμούς.
Η Γρίπη των Πτηνών
Οι υπότυποι Η5 και Η7 του ιού είναι αυτοί που προκαλούν σοβαρή νόσηση στα
οικόσιτα πουλερικά και για το λόγο αυτό χαρακτηρίζονται ως «υψηλής
παθογονικότητας». Οι άλλοι υπότυποι προκαλούν ηπιότερη νόσο.
Από το 1997 παρουσιάστηκαν στο Χόνγκ-Κονγκ κρούσματα γρίπης των πτηνών από
τον υπότυπο Η5Ν1 σε ανθρώπους. Νόσησαν και απεβίωσαν 18 άτομα. Σφαγιάστηκαν
1,5 εκατομμύριο πουλερικά. Σποραδικά κρούσματα εμφανίστηκαν το 2003. Αλλά την
άνοιξη του 2004 ξεκίνησε από το Βιετνάμ νέα πανδημία με ένα ισχυρά παθογονικό
στέλεχος του ιού Η5Ν1 των πτηνών. Η νόσος μεταδόθηκε αρχικά στις γειτονικές
χώρες και στη συνέχεια στην Ευρώπη και την Αφρική. Μέχρι τον Μάρτιο του 2006
από τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) έχουν καταγραφεί 176
επιβεβαιωμένα κρούσματα Η5Ν1 σε ανθρώπους από τα οποία 94 απεβίωσαν 1 . Η
θνητότητα ήταν μεγαλύτερη μεταξύ νέων ανθρώπων χωρίς ιστορικό προηγούμενης
νόσου.
Το 2003 στην Ολλανδία καταγράφηκαν περισσότερες από 80 περιπτώσεις γρίπης από
τον υπότυπο Η7Ν7 σε εργάτες πτηνοτροφείων και κτηνίατρους από τους οποίους
ένας απεβίωσε λόγω ARDS. Η ανάλυση του γονιδιώματος του ιού έδειξε ότι δεν
πρόκειται για ανθρώπινο ιό αλλά για ιό της γρίπης των πτηνών με μετάλλαξη δυο
αμινοξέων της αιμοσυγκολλητίνης6.
Από το 1889 πανδημίες γρίπης καταγράφονται κάθε 10-40 χρόνια. Η πιο πρόσφατη,
του 2009, δε θα είναι και η τελευταία. Προσπάθειες να καθορισθεί μια «κυκλική»
ακολουθία των πανδημιών και των αιτίων που τις προκαλούν δεν έχουν αποδώσει
καρπούς μέχρι σήμερα 3 . Ο ΠΟΥ τα τελευταία χρόνια έχει προετοιμάσει εθνικά αλλά
και παγκόσμια προγράμματα αντιμετώπισης επικείμενων πανδημιών. Συνεχής
επαγρύπνιση, εντατική έρευνα στον τομέα των αντιγριπικών φαρμάκων και
εμβολίων, συνεργασία με άλλους αρμόδιους οργανισμούς και οργάνωση σε διεθνές
επίπεδο απαιτούνται, ώστε οι δυσμενείς συνέπειες των επερχόμενων επιδημιών να
περιοριστούν στο ελάχιστο δυνατό 7 .
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Wilschut J, McElhaney J, Palache A. Influenza epidemics and pandemics. In:
Wilschut J, McElhaney J, Palache A, eds. Influenza. 2nd edition. Elsevier 2006:49-77
2. Taubenberger J and Morens D. 1918 influenza: the mother of all pandemics.
Emerg Infect Dis 2006;12:15-21
3. Morens D, Taubenberger J, Harvey H, et al. The 1918 influenza pandemic: lessons
for 2009 and the future. Crit Care Med 2010;38(suppl):e10-20
4. Taubenberger J, Reid A, Lourens R, et al. Characterization of the 1918 influenza
virus polymerase genes. Nature 2005;437:889-93
5. Kilbourne E. Influenza pandemics of thw 20th century. Emerg Infect Dis
2006;12:9-14
6. Fouchier R, Schneeberger P, Rozendaal F, et al. Avian influenza A virus (H7N7)
associated with human conjuctivitis and a fatal case of acute respiratory distress
syndrome. Proc Natl Acad Sci USA 2004;101:1356-61
7. WHO. Global influenza preparedness plan. The role of WHO and
recommendations for national measures before and during pandemics, 2005.
(www.who.int/csr/resources/publications/influenza/WHO- CDS-CSR-EDC-99-
1/en/index.html)
Πηγή: Ελληνική Πνευμονολογική Εταιρία
(Το άρθρο δημοσιεύθηκε 9 Ιανουαρίου 2013)
