Ονομάζονται ουσίες ΡΜ (Persistent and Mobile Substances), περιέχονται {LF}σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης και η υψηλή κινητικότητά τους σε συνδυασμό με την εξίσου υψηλή ανθεκτικότητα στην αποδόμηση τις καθιστά ευρέως διαδεδομένες. Μεγάλο ευρωπαϊκό ερευνητικό πρόγραμμα, με ελληνική συμμετοχή, στοχεύει στη χαρτογράφηση και στην πλήρη τεκμηρίωση της επικινδυνότητάς τους ώστε να ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα για ανθρώπους και περιβάλλον
Ξυπνάτε το πρωί, κάνετε το μπάνιο σας με το μυρωδάτο αφρόλουτρό σας, πίνετε τον καφέ σας στην «οικολογική» κούπα σας από μπαμπού, τρώτε την ομελέτα που μόλις φτιάξατε στο αντικολλητικό τηγάνι σας και λίγο πριν φύγετε από το σπίτι για άλλη μια γεμάτη ημέρα βάζετε και ένα πλυντήριο πιάτων. Σας πληροφορούμε ότι μόνο με αυτές τις απλές κινήσεις που αποτελούν το καθημερινό «τελετουργικό» σε εκατομμύρια σπίτια έχετε ήδη – εσείς και όλοι μας – επιβαρύνει το έδαφος, ακόμη και το πόσιμο νερό, με μια… επίμονη και… αεικίνητη κατηγορία χημικών ενώσεων εν δυνάμει επικίνδυνων για την ανθρώπινη υγεία. Ο λόγος για τις αποκαλούμενες ουσίες ΡΜ (Persistent and Mobile Substances) που περιέχονται σε πλήθος αντικειμένων καθημερινής χρήσης και οι οποίες παρουσιάζουν υψηλή ανθεκτικότητα και κινητικότητα – δεν απομακρύνονται εύκολα από το νερό καθώς ούτε βιοαποδομούνται ούτε προσροφώνται σημαντικά στο χώμα.
Η συζήτηση σχετικά με τις ουσίες ΡΜ έχει ανοίξει στην Ευρώπη αλλά και στον υπόλοιπο ανεπτυγμένο κόσμο εδώ και πάνω από μια δεκαετία αλλά μόλις προσφάτως – συγκεκριμένα τον Οκτώβριο του 2021 – ξεκίνησε ένα πρόγραμμα σε ευρωπαϊκό επίπεδο το οποίο αφορά συγκεκριμένα τη «χαρτογράφηση» αυτών των συνθετικών ενώσεων, τη μέτρησή τους και την αναζήτηση των κατάλληλων τρόπων ώστε να κινηθούν προς την έξοδο από τη ζωή του πληθυσμού.
Πρόκειται για το μεγάλο ερευνητικό πρόγραμμα ZeroPM (https://zeropm.eu/) στο οποίο υπάρχει ισχυρή ελληνική παρουσία – αυτή των επιστημόνων του Τμήματος Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου με επικεφαλής τον αναπληρωτή καθηγητή κ. Νάσο Στασινάκη και με τη συμμετοχή των επίκουρων καθηγητών κ.κ. Μιχάλη Φουντουλάκη και Στέργιου Βακάλη καθώς και της αναπληρώτριας καθηγήτριας κυρίας Όλγας-Ιωάννας Καλαντζή. Το Βήμα-Science «σκιαγραφεί» σήμερα το «προφίλ» των ουσιών ΡΜ που επηρεάζουν κυριολεκτικώς τον καθέναν μας αλλά και του προγράμματος που στοχεύει στην εξαφάνισή τους από τη ζωή μας και το περιβάλλον με τη βοήθεια των ερευνητών του Πανεπιστημίου Αιγαίου οι οποίοι έχουν επιδοθεί στο… κυνήγι τους.
Ποικιλία ενώσεων και κινδύνων
Ας ξεκινήσουμε με το ότι σήμερα δεν είναι ακριβής ο αριθμός αυτών των ουσιών που βρίσκονται στο περιβάλλον – ωστόσο υπολογίζονται σε χιλιάδες, όπως μας λέει ο κ. Στασινάκης. Ενδεικτικά παραδείγματα PΜ ουσιών είναι η μελαμίνη, το βενζοτριαζόλιο, το 1,4-διοξάνιο και οι υπερφθοριωμένες και πολυφθοριωμένες ενώσεις (γνωστότερες και ως PFAS).
Και αν αυτά τα ονόματα σας φαίνονται «εξωτικά», στην πραγματικότητα τα συναντάτε κάθε ημέρα στη ζωή σας σε ένα μεγάλο εύρος προϊόντων, πολλά από τα οποία βρίσκονται στην κουζίνα σας. Τα «πράσινα» πιάτα και κούπες από μπαμπού είναι πιθανό να περιέχουν μελαμίνη, η οποία προστίθεται για να τα προστατεύσει από το ράγισμα. Η συγκεκριμένη ουσία χρησιμοποιείται όμως ευρέως και σε πλήθος άλλων σκευών στην κουζίνα (τα αποκαλούμενα σκεύη μελαμίνης).
Τα απορρυπαντικά πλυντηρίου πιάτων πάλι μπορεί να περιέχουν βενζοτριαζόλιο, που χρησιμοποιείται ως αναστολέας της διάβρωσης του χαλκού και κραμάτων χαλκού. Το 1,4-διοξάνιο μπορεί να περιέχεται σε προϊόντα μακιγιάζ, σαμπουάν και σαπούνια. Οι ενώσεις PFAS «κρύβονται» στα αντικολλητικά τηγάνια και στα αδιάβροχα ρούχα με αποτέλεσμα όταν τα συγκεκριμένα προϊόντα πλένονται, οι PFAS να καταλήγουν μέσω της αποχέτευσης και των Μονάδων Επεξεργασίας Λυμάτων στο περιβάλλον.
«Ο τρόπος έκθεσής μας στις ουσίες αυτές ποικίλλει. Ορισμένες φθάνουν στον οργανισμό μας μέσω της τροφής, άλλες μέσω του αέρα και ένα μεγάλο μέρος τους μέσω του νερού που καταναλώνουμε» εξηγεί ο κ. Στασινάκης. Η «διείσδυση» των ΡΜ στο πόσιμο νερό αποτελεί παγκόσμιο φαινόμενο, όπως έδειξε μελέτη του κ. Στασινάκη και της κυρίας Καλαντζή η οποία δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό «Science of the Total Environment» το 2020. Συγκεκριμένα οι ερευνητές, χρησιμοποιώντας τις μέσες συγκεντρώσεις της ουσίας PFOS (υπερφθορο-οκτανοσουλφονικό οξύ) που έχουν ανιχνευτεί στο πόσιμο νερό διαφόρων περιοχών του πλανήτη, εφάρμοσαν κατάλληλη μεθοδολογία εκτίμησης κινδύνου και υπολόγισαν τα Πηλίκα Επικινδυνότητας για ανθρώπους διαφορετικών ηλικιών. «Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, τα επίπεδα της ουσίας PFOS στα πόσιμα νερά της Βορείου Αμερικής υποδεικνύουν πιθανό κίνδυνο για την ανθρώπινη υγεία ατόμων ηλικίας μικρότερης των τριών ετών. Οι συγκεντρώσεις που έχουν ανιχνευτεί έως σήμερα στις χώρες της Ευρώπης είναι χαμηλότερες, παρ’ όλα αυτά οι τιμές των Πηλίκων Επικινδυνότητας που υπολογίστηκαν υποδεικνύουν την ανάγκη περαιτέρω διερεύνησης για την ύπαρξη πιθανών επιπτώσεων σε άτομα ηλικίας μικρότερης του ενός έτους» υπογραμμίζει ο κ. Στασινάκης.
Ευτυχώς, υστερούμε!
Τι γίνεται όμως με την παρουσία των ΡΜ ουσιών στο πόσιμο νερό στη χώρα μας; Όπως αναφέρει ο καθηγητής, τα δεδομένα μέχρι σήμερα είναι λίγα και προκύπτουν κατά κύριο λόγο από μελέτη που διεξήχθη από το Τμήμα Χημείας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) και το Εθνικό Κέντρο Φυσικών Ερευνών «Δημόκριτος» και η οποία δημοσιεύθηκε το 2015 στο επιστημονικό περιοδικό «Food Additives and Contaminants». Οι ερευνητές συνέλεξαν 48 δείγματα πόσιμου νερού από διάφορες περιοχές της Ελλάδας και ανίχνευσαν ουσίες της κατηγορίας PFAS στο 21% των δειγμάτων.
Τα επίπεδα των συγκεντρώσεων των ολικών PFAS ήταν χαμηλότερα σε σχέση με άλλες χώρες της ΕΕ και δεν ξεπέρασαν τα 6 ng/L. Στο σημείο αυτό να αναφέρουμε ότι σχετικά πρόσφατα η ΕΕ θέσπισε με την Οδηγία 2020/2184 ανώτατο αποδεκτό όριο συγκεντρώσεων για το άθροισμα των PFAS στο πόσιμο νερό τα 100 ng/L. Αυτό δείχνει λοιπόν ότι το πόσιμο νερό της χώρας μας είναι «καθαρό» από τα «κινούμενα» χημικά; Ο κ. Στασινάκης απαντά ότι «λόγω της έλλειψης πολλών ελληνικών στοιχείων το τοπίο είναι θολό. Παράλληλα υπάρχει μεγάλη συζήτηση για το αν η νομοθεσία σχετικά με το ανώτατο όριο των PFAS θα πρέπει να γίνει πιο αυστηρή. Έτσι σε αυτή τη φάση δεν μπορεί να δοθεί ολοκληρωμένη απάντηση στο ερώτημα».
Λύματα και παρακολούθηση
Και αν για το πόσιμο νερό στη χώρα μας τα ερωτήματα παραμένουν, τα στοιχεία σχετικά με την ύπαρξη των ΡΜ ουσιών σε αστικά λύματα, υγρά απόβλητα από Χώρους Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων και λυματολάσπες Μονάδων Επεξεργασίας λυμάτων διαφόρων περιοχών δείχνουν ότι οι συγκεκριμένες ουσίες χρησιμοποιούνται ευρέως και στην Ελλάδα. Αυτό καταδεικνύουν επιστημονικές εργασίες που έχουν προκύψει την τελευταία δεκαετία μέσα από τη συνεργασία του Τμήματος Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου με το Τμήμα Χημείας του ΕΚΠΑ και τον καθηγητή κ. Νίκο Θωμαΐδη. Ο κ. Στασινάκης περιγράφει ότι «αναλύσεις σε ανεπεξέργαστα και επεξεργασμένα αστικά λύματα ελληνικών πόλεων δείχνουν ότι ουσίες της κατηγορίας των PFAS ανιχνεύονται με συχνότητα μεγαλύτερη του 90% στις ελληνικές Μονάδες Επεξεργασίας Λυμάτων σε επίπεδα που σε κάποιες περιπτώσεις ξεπερνούν και τα 100 ng/L. Μάλιστα κατά την επεξεργασία των υγρών αποβλήτων, η απομάκρυνσή τους είναι περιορισμένη. Παρατηρείται επίσης ότι, ενώ παλιότερα οι βασικές ουσίες που συνεισέφεραν στη συνολική ποσότητα των ανιχνευόμενων PFAS ήταν η PFOS (υπερφθορο-οκτανοσουλφονικό οξύ) και η PFOA (υπερφθορο-οκτανοϊκό οξύ), κατά τα τελευταία έτη η αντικατάσταση αυτών των ουσιών από άλλες στη βιομηχανία έχει συντελέσει στην ανίχνευση διαφορετικών PFAS και στα λύματα».
Αποδεικνύεται λοιπόν ότι οι ουσίες ΡΜ είναι πραγματικά… επίμονες και για τον λόγο αυτόν, όπως επισημαίνει ο καθηγητής, οι ευρωπαίοι αρμόδιοι έχουν συνειδητοποιήσει ότι απαιτείται καλύτερη παρακολούθησή τους και λήψη μέτρων για το καλό του πληθυσμού. Ποιες επίσημες δράσεις έχουν λοιπόν γίνει μέχρι τώρα; Ο κ. Στασινάκης εξηγεί ότι από το 2009 η Σύμβαση της Στοκχόλμης για τους Έμμονους Οργανικούς Ρύπους ενέταξε την ουσία PFOS στον σχετικό κατάλογο των υπό παρακολούθηση ουσιών. Η ΕΕ έχει χαρακτηρίσει την ουσία PFOA ως ουσία που προκαλεί ιδιαίτερη ανησυχία σύμφωνα με τον Κανονισμό REACH για τις χημικές ουσίες. «Παράλληλα με τα παραπάνω, το τρέχον πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Πράσινη Ανάπτυξη περιλαμβάνει σαφείς στόχους που σχετίζονται με τη ρύπανση από PM ουσίες οι οποίοι μεταξύ άλλων περιλαμβάνουν την απαγόρευση των πιο επιβλαβών χημικών ουσιών στα καταναλωτικά προϊόντα, τη σταδιακή κατάργηση της χρήσης των ενώσεων PFAS στην ΕΕ καθώς και την ενίσχυση της έρευνας για την παραγωγή και χρήση χημικών ουσιών που είναι ασφαλείς και φιλικές στο περιβάλλον». Τον Μάιο του 2021 η ΕΕ δημοσιοποίησε το σχέδιο δράσης για τη μηδενική ρύπανση του αέρα, του νερού και τους εδάφους (Zero Pollution Action Plan) που θέτει ως στόχο τη μείωση της ρύπανσης του αέρα, των υδάτων και του εδάφους σε επίπεδα που δεν θεωρούνται πλέον επιβλαβή για την υγεία και τα φυσικά οικοσυστήματα ως το 2050.
Ερευνητικό πρόγραμμα… μηδενισμού
Στο πλαίσιο αυτού του σχεδίου «γεννήθηκε» και το ερευνητικό πρόγραμμα ΖeroPM. Το πρόγραμμα που χρηματοδοτείται από την ΕΕ και το πρόγραμμα Horizon 2020 με 11,6 εκατομμύρια ευρώ συντονίζεται από το Νορβηγικό Γεωτεχνολογικό Ινστιτούτο (NGI) και σε αυτό συμμετέχουν συνολικά 16 εταίροι από 10 διαφορετικές χώρες, μεταξύ των οποίων και οι ερευνητές του Τμήματος Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Θα διαρκέσει έως το 2026 και σε αυτό θα συνεργαστούν περισσότεροι από 60 ερευνητές με εκπροσώπους της βιομηχανίας, υπεύθυνους χάραξης πολιτικής και Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις για την εξεύρεση καινοτόμων και βιώσιμων λύσεων σχετικά με τη ρύπανση που προκαλείται από PM ουσίες.
Όπως σημειώνει ο κ. Στασινάκης «για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που έχουν προκύψει από τη χρήση των PM ουσιών και την επίτευξη του στόχου της μηδενικής ρύπανσης από αυτές, οι δράσεις του ZeroPM θα κινηθούν σε τρεις παράλληλους άξονες που στοχεύουν στην πρόληψη, στην ιεράρχηση και στην απομάκρυνση. Στο πλαίσιο των δράσεων πρόληψης θα μελετηθούν νέες ουσίες που θα μπορούσαν να αντικαταστήσουν τη χρήση των επιβλαβών PM ουσιών και θα υποστηριχθεί η βιομηχανία προς αυτή την κατεύθυνση. Με τις δράσεις ιεράρχησης, θα κατηγοριοποιηθούν οι PM ουσίες ανάλογα με την επικινδυνότητά τους στο περιβάλλον και στην ανθρώπινη υγεία και θα διερευνηθεί αν είναι δυνατή η ομαδοποίησή τους ώστε να περιληφθούν στη μελλοντική νομοθεσία ως ομάδα και όχι ως μεμονωμένες ουσίες». Υπάρχει σοβαρός λόγος για αυτή την ομαδοποίηση, λέει ο καθηγητής: «Είναι σημαντικό να μην επαναληφθούν αποτυχημένες δράσεις του παρελθόντος, οπότε και ουσίες αντικαταστάθηκαν από άλλες που τελικά αποδείχθηκαν περισσότερο επικίνδυνες από τις αρχικές».
Σε ό,τι αφορά τις δράσεις απομάκρυνσης, θα κατασκευαστούν τρεις πιλοτικές μονάδες (δύο στη Γερμανία και μία στην Ελλάδα) και θα μελετηθεί η δυνατότητα απομάκρυνσης των PM ουσιών από το πόσιμο νερό και τη λυματολάσπη με χρήση καινοτόμων τεχνικών. Η ελληνική πιλοτική μονάδα θα κατασκευαστεί στη Μυτιλήνη και υπεύθυνο για τον σχεδιασμό και τη λειτουργία της θα είναι το Πανεπιστήμιο Αιγαίου. «Θα δοκιμαστούν για πρώτη φορά καινοτόμες βιολογικές και θερμικές μέθοδοι επεξεργασίας της λυματολάσπης και θα διερευνηθεί η ικανότητα αυτών των μεθόδων να απομακρύνουν τις PM ουσίες. Παράλληλα, θα υπολογιστεί το συνολικό και το λειτουργικό κόστος της επεξεργασίας και θα αποτιμηθεί το περιβαλλοντικό αποτύπωμα των συγκεκριμένων τεχνολογιών, λαμβάνοντας υπόψη τις απαιτήσεις σε ενέργεια, τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου και τις δυνατότητες αξιοποίησης των τελικών προϊόντων των διεργασιών. Θερινά σχολεία θα πραγματοποιηθούν στη Μυτιλήνη όπου έλληνες και ξένοι νέοι ερευνητές θα εκπαιδευτούν σε θέματα περιβαλλοντικής ρύπανσης και επεξεργασίας αποβλήτων» μας πληροφορεί ο καθηγητής. Ας ελπίσουμε ότι το πρόγραμμα ΖeroPM θα επιτύχει ακριβώς όσα υπόσχεται ο τίτλος του… μηδενίζοντας κάποια στιγμή τον χημικό κινούμενο κίνδυνο προς όφελος όλων μας αλλά και του τόσο ταλαιπωρημένου εξαιτίας μας πλανήτη.
Οι επιδράσεις των ΡΜ στον ανθρώπινο οργανισμό
Ποιους κινδύνους εγκυμονούν για την ανθρώπινη υγεία οι ουσίες ΡΜ; Αν και, όπως είδατε, πολλά μένει ακόμη να μάθουμε για τις επιδράσεις αυτής της ευρέως χρησιμοποιούμενης κατηγορίας ουσιών στον ανθρώπινο οργανισμό, στοιχεία δείχνουν ήδη την επικινδυνότητα διαφορετικών «μελών» της. Όπως αναφέρει στο Βήμα-Science η κυρία Καλαντζή «η μελαμίνη ήταν η «ένοχη» το 2008 για μια «επιδημία» περιστατικών που αφορούσαν την εμφάνιση προβλημάτων στο ουροποιητικό σύστημα και νεφρικής ανεπάρκειας σε βρέφη και παιδιά στην Κίνα – σε κάποιες περιπτώσεις προκλήθηκε ακόμη και θάνατος. Έρευνες αποκάλυψαν ότι η ουσία προστίθετο παρανόμως στο βρεφικό γάλα σε σκόνη προκειμένου να νοθευθεί το πρωτεϊνικό περιεχόμενό του – είναι χαρακτηριστικό ότι είχε εντοπιστεί ακόμη και σε συγκεντρώσεις της τάξεως των 2.563 mg/kg όταν το ανώτατο όριο ανεκτής ημερήσιας πρόσληψης που έχει τεθεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας είναι τα 0,2 mg/kg». Η μελαμίνη που έχει ανιχνευθεί στο μητρικό γάλα, σε συσκευασίες τροφίμων και σε λιπάσματα, έχει επανειλημμένως εντοπιστεί στα ανθρώπινα ούρα ενώ σε εργαστηριακά μοντέλα έχει φανεί ότι μπορεί να διαπεράσει τον ανθρώπινο πλακούντα. Επιπροσθέτως πειράματα σε ζώα έχουν δείξει μακροπρόθεσμη πρόκληση οξειδωτικού στρες και κατάθλιψης εξαιτίας της έκθεσης στην ουσία. Στοιχεία μαρτυρούν επίσης ότι η έκθεση στη μελαμίνη επηρεάζει τη γυναικεία γονιμότητα, αν και οι μηχανισμοί πίσω από τη σύνδεση δεν έχουν αποσαφηνιστεί.
Πολλαπλές επιβαρυντικές επιδράσεις για τον ανθρώπινο οργανισμό φαίνεται να έχουν και οι ενώσεις PFAS – μια μεγάλη κατηγορία των ΡΜ. Η κυρία Καλαντζή επισημαίνει ότι σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος (Εuropean Environmental Agency, EEA) «υπάρχει ισχυρή σύνδεση των PFAS με αύξηση των επιπέδων της χοληστερόλης, θυρεοειδοπάθειες, μεταβολές στα ηπατικά ένζυμα, χαμηλό βάρος των βρεφών κατά τη γέννηση, αύξηση του κινδύνου νεφρικού καρκίνου και καρκίνου των όρχεων, μείωση της απόκρισης στα εμβόλια. Επίσης πρώιμα στοιχεία μαρτυρούν ότι οι ουσίες αυτές σχετίζονται με την παχυσαρκία, την πρώιμη ήβη, τον καρκίνο του μαστού, με μικρότερο αριθμό σπερματοζωαρίων, με αύξηση του κινδύνου υψηλής αρτηριακής πίεσης ή και προεκλαμψίας στις εγκύους, με κίνδυνο αποβολής καθώς και με φλεγμονώδη νόσο του εντέρου».
Πηγή: Το Βήμα
Ρεπορτάζ: Τσώλη Θεοδώρα
