Όπως συμβαίνει και με άλλα τραυματικά γεγονότα, φυσικές καταστροφές, επιθέσεις κλπ, η πανδημία μας έφερε απέναντι σε πρωταρχικά ερωτήματα για τη ζωή, το θάνατο, τις σχέσεις. Σε επιλογές και διευθετήσεις, προτεραιότητες, δυσκολίες με τον εαυτό και τους άλλους. Τα άγχη που αναδύθηκαν βιώθηκαν διαφορετικά, ανάλογα με την προσωπικότητα του καθένα, τη μοναδική του ιστορία, όπως και το μοναδικό του τρόπο να υποφέρει. Για κάποιους ήταν ανεκτά, για άλλους δυσβάσταχτα, ειδικά για ορισμένα άτομα με προϋπάρχουσες ψυχικές δυσκολίες.
Καλό είναι να κρατάμε κατά νου ότι επιδημίες συνέβαιναν πάντα, σε όλες τις εποχές έχουν περιγραφεί μολυσματικές ασθένειες που αποδεκάτισαν τους πληθυσμούς. Ευτυχώς σήμερα η επιστήμη έχει προοδεύσει σημαντικά, το ίδιο και οι δυνατότητες ενημέρωσης. Η ενημέρωση είναι αναγκαία, με τον όρο ότι πρόκειται για έγκυρη, αξιόπιστη και ψύχραιμη, με μέτρο πληροφόρηση για την τρέχουσα κατάσταση, τους τρόπους προστασίας και τις προοπτικές.
Η γνώση βοηθά στην κατανόηση, την επεξεργασία για την οποία οι άνθρωποι χρειαζόμαστε χρόνο, ώστε πρώτα να αντέξουμε το γεγονός και μετά να το εντάξουμε στην εμπειρία, αποδεχόμενοι τις νέες συνθήκες. Εδώ βοηθά επίσης στο να συμμορφωθούμε με ριζικές αλλαγές, καθώς αισθανόμαστε ότι συμμετέχουμε σε μια προσπάθεια, και όχι ότι μας επιβάλλονται αυθαίρετοι εξωτερικοί περιορισμοί. Ότι δεν λειτουργούμε παθητικά αλλά πράττουμε, δρούμε συνειδητά, προς όφελος δικό μας και των άλλων, ακολουθώντας παγκόσμια ισχύοντα επιστημονικά δεδομένα.
Η γνώση βοηθά επίσης στο να βάλουμε όρια στο άγχος που παράγεται από φαντασιακούς φόβους σχετικούς με το θάνατο, οι οποίοι ενεργοποιήθηκαν από το σοκ της πανδημίας. Το φαντασιακό είναι χαοτικό, απεριόριστο και για αυτό προκαλεί ανυπόφορο άγχος. Αντίθετα τα όρια μπορούν να λειτουργήσουν ανακουφιστικά, να συμβάλουν στην αποδοχή της πραγματικότητας, την προσαρμογή στο δύσκολο παρόν και την οργάνωση μελλοντικών σχεδίων.
Εξαιρετικά σημαντικές είναι και οι σχέσεις, οικογενειακές, συντροφικές και φιλικές, που σε στιγμές κρίσης στηρίζουν, βοηθούν να τα βγάλουμε πέρα, τουλάχιστον στις καλύτερες περιπτώσεις. Όταν δηλαδή είναι αρκετά καλές, στηριγμένες σε αγάπη, εμπιστοσύνη και επικοινωνία, γενικά αντέχουν τις δοκιμασίες και δίνουν στα μέλη τους δυνατότητες προσαρμογής και κοινών δημιουργικών λύσεων. Όταν αντίθετα στην οικογένεια ή το ζευγάρι υπάρχουν ήδη δυσλειτουργίες, φανερά ή υποκείμενα σοβαρά προβλήματα, συχνά τα πράγματα χειροτερεύουν. Αυτό πιθανόν εξηγεί σε ένα βαθμό την πρόσφατη αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας, στην Ελλάδα και παγκόσμια.
Μια παραδοξότητα της τρέχουσας κρίσης είναι ότι οι κοινωνικοί δεσμοί, που θα μπορούσαν να στηρίξουν, περιορίζονται και αλλάζουν ως προς τους κανόνες, προκαλώντας κάποιες φορές σύγχυση, αντιφατικά συναισθήματα και εσωτερικές συγκρούσεις. Έτσι η «κοινωνική απόσταση» χρησιμοποιείται σαν μέτρο προστασίας όμως προσκρούει στη βασική ανθρώπινη ανάγκη για επαφή, συνύπαρξη.
Σε αυτή την πρωτόγνωρη συνθήκη ένα ευοίωνο φαινόμενο, ένας άλλος τρόπος εγγύτητας που εφευρέθηκε είναι τα διαφόρων ειδών κινήματα αλληλεγγύης που εκδηλώθηκαν σε όλο τον κόσμο, είτε συμπαράστασης στους επαγγελματίες υγείας, είτε δημιουργίας σε κάποιες χώρες δικτύων υποστήριξης ευάλωτων ανθρώπων σε επίπεδο πόλης, γειτονιάς.
Ιδιαίτερα θετικές είναι και οι δυνατότητες τηλεπικοινωνίας που δίνει το διαδίκτυο, τόσο με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης όσο και με τις δωρεάν κλήσεις και video κλήσεις, μέσω εφαρμογών κινητών τηλεφώνων. Ειδικά για ορισμένους αποκλεισμένους ανθρώπους, λ.χ. σε απομόνωση ή περιορισμένους λόγω ευαλωτότητας, αυτές οι λύσεις πιθανότατα λειτούργησαν σωτήρια, σαν οάσεις σε μια έρημο μοναξιάς.
Πρόκειται για ένα ακόμα κυρίαρχο συναίσθημα της εποχής, μια παράξενη μοναξιά που επιβλήθηκε, δεν επελέγη. Μπορεί έτσι να προκαλεί αντιδράσεις θυμού ή απελπισίας, μπορεί ακόμα να μας βυθίσει σε ένα αίσθημα κενού. Ωστόσο, όπως και η απώλεια, η μοναξιά αποτελεί θεμελιώδη ανθρώπινη εμπειρία, από την αρχή της ζωής. Στη διάρκεια της ανάπτυξης τέτοιες οδυνηρές στιγμές κινητοποιούν το μικρό του ανθρώπου να βρει λύσεις και να ωριμάσει, πότε με μικρά βήματα και πότε με άλματα.
Ίσως με αυτή την έννοια γράφει ο Φρόιντ το 1927, στο «Μέλλον μιας αυταπάτης» ότι «…για όσο ακόμα ο άνθρωπος υποφέρει, μπορεί να δημιουργήσει έναν δρόμο στον κόσμο». Ας είναι οι απαντήσεις που θα δώσουμε από την πλευρά της ζωής, της σύνδεσης και της δημιουργίας.
