Η σύγχρονη κλινική μας φέρνει αντιμέτωπους με πρωτογενείς διαταραχές του ναρκισσισμού, παθολογίες της πράξης (που περιλαμβάνουν τις συμπεριφορές εθισμών και αυτοκτονιών) και παθολογίες της απόσυρσης (οριακές καταστάσεις και ψυχοπάθεια): αυτές οι φιγούρες της καταστροφικότητας φέρουν το σημάδι των διαταραχών της συνέχειας και των ορίων του Εαυτού, και είναι αυθεντικές παθολογίες του δι-υποκειμενικού δεσμού. Αυτές οι παθολογίες, καθώς συνδέονται με ευθραυστότητα σε μηχανισμούς και λειτουργίες που δημιουργούν σύμβολα, ενοχοποιούν τις αρχές ενημέρωσης για τα όρια και τις διαδικασίες αναγνώρισης της ετερότητας (Kaës). Επίσης, όταν τα τραυματικά γεγονότα, - σαν εμπειρίες έντασης και δυσαρέσκειας χωρίς αναπαράσταση, χωρίς δυνατή απελευθέρωση -, συναντώνται με το γεγονός της εφηβείας, ωθούν τον έφηβο σε δράσεις που οδηγούν σε βίαιες συμπεριφορές, συχνά απρόβλεπτες και τρομερές, που μπορούν να φτάσουν μέχρι την καταστροφική μανία απέναντι σε ανθρώπους.
Αυτές οι βίαιες εκδηλώσεις φέρνουν στη σκηνή μια υποκειμενική εξαφάνιση ή μια απελπισμένη μάχη για την ύπαρξη. Γίνονται κατανοητές στο πεδίο του πρωτογενούς ναρκισσισμού και της κατασκευής της ταυτότητας και μιας τάσης αποχωρισμού από την πιο αρχαϊκή παιδικότητα, και όχι στο πλαίσιο της παραβίασης απαγορεύσεων που αναφέρονται στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα όπως συνέβαινε στο παρελθόν.
Όλο και συχνότερα, πολύ νεαροί έφηβοι προχωρούν σε πράξεις ακραίας βίας, που μπερδεύουν τους ενήλικες και τους αφήνουν κάποιες φορές μέσα στον φόβο και το σοκ. Αυτές οι καταστροφικές εκρήξεις, άμεσες, από ρήξεις των φραγμάτων που περιείχαν την επιθετικότητα τους, μετατοπίστηκαν από τα οιδιπόδεια και φαλλικά στοιχήματα στον ανταγωνισμό με τον πατέρα σε μια μητρική προβληματική που καλύπτει δυσκολίες της ύπαρξης, του αποχωρισμού, της αρχαϊκής συγχώνευσης, ενός διαταραγμένου δεσμού με την έλλειψη και τα όρια, του αδύνατου να περιμένει και να αναβάλλει κάποιος, της επιθυμίας να είναι μέσα σε μια άμεση απόλαυση. Αυτή η νέα μορφή παραβατικότητας σηματοδοτείται από την κτηνώδη επίθεση στον άλλο, αλλά επίσης σε έναν ορισμένο αριθμό συμβόλων αντιπροσώπων της κοινωνίας. Προέρχεται από το αρχαϊκό που αφορά στο ίδιο το αίσθημα ύπαρξης του ατόμου.
Η επανάληψη των αντικοινωνικών πράξεων από τους στερημένους νέους (Winnicott), φέρει το σημάδι μιας απειλής της ταυτότητας και μιας αποτυχίας στην εκτέλεση της εργασίας του δεσμού. Οι παραβατικές τους πράξεις φαίνεται να συνδέονται με την ευαλωτότητα μιας ναρκισσιστικής οικονομίας που συνεχώς απειλείται από τη δυσκολία στήριξης σε αρκετά σταθερά εσωτερικά αντικείμενα. Ειδικά από τις ελλείψεις του περιβάλλοντος που αποσταθεροποίησαν την εσωτερική σταθερότητα και την πρωταρχική σημειωτική εμποδίζοντας την πρόβλεψη μιας ικανότητας για βελτίωση, αλλά τείνοντας περισσότερο να ενισχύσουν την παρόξυνση της λειτουργίας της συμπεριφοράς τους. Ενώ ο έφηβος περιμένει ακριβώς από τις φιγούρες των κηδεμόνων του, από τον θεραπευτή του, όπως και από όποιον ενήλικο συναντά, να μην καταρρεύσουν μπροστά στη δική του βία, έκφραση τόσο μιας νέας δύναμης όσο και μιας απειλής. Επιβάτης μιας κρίσης που τον διαπερνά παρά τη θέληση του, ο έφηβος αναζητά έναν ενήλικο που είναι αρκετά στέρεα τοποθετημένος στο παρόν, στον εαυτό του και το περιβάλλον του, όμως επίσης και στην ιστορία της παιδικής του ηλικίας.
Όλο και συχνότερα ερχόμαστε αντιμέτωποι με εφήβους, που φέρουν μια οδύνη ταυτότητας-ναρκισσιστική (Roussillon) που συνδέεται με μια προβληματική του περιέχοντος, του ψυχικού φακέλου, της συμβολοποίησης, οι οποίοι μεγαλώνουν σε γειτονιές που θεωρούνται δύσκολες. Μέσα σε απόκληρες περιοχές, τόπους της ρήξης όπου η ζωή αποσπάται από τα συμβολικά σημεία αναφοράς, οι έφηβοι, συχνά με καταγωγή από μετανάστες, πραγματοποιούν τις διαδικασίες της εφηβείας μέσα σε συμπεριφορές ναρκισσιστικής βίας, όπου παίζεται η ίδια η ύπαρξη του υποκειμένου (Lesourd).
Η κλινική μας εμπειρία με βίαιους εφήβους μας κάνει να θεωρούμε τις αντικοινωνικές τους πράξεις συνέπεια μια πρόωρης επίθεσης του ναρκισσισμού και άμυνα της ταυτότητας. Δηλαδή το ξέσπασμα μιας ακατάσχετης καταστροφικότητας που στοχεύει στην από-υποκειμενικοποίηση του άλλου και στην εξόντωση του σαν διαφορετικό ον, που φέρει δική του επιθυμία. Αυτό που ονομάζουμε νέα μορφή της ψυχοπαθολογίας της εφηβείας προέρχεται πριν από όλα από μια δυσκολία σύνδεσης με τον κοινωνικό δεσμό, όταν ένα υποκείμενο τοποθετείται στη διπλή καταχώρηση κάθε υποκειμένου στον κάθετο άξονα της μετάδοσης ανάμεσα σε γενιές και στον οριζόντιο των δι-ατομικών ομάδων (Kaës).
Αυτές οι νέες μορφές ψυχοπαθολογίας της εφηβείας, που μαρτυρούν την αλλαγή της εγγραφής του υποκειμένου στον κοινωνικό δεσμό, δεν εκδηλώνονται πλέον στο πεδίο της αντίπαλης ζήλιας ανάμεσα σε όμοιους, στις μάχες για την κατοχή των αγαθών, κάτι που είναι μέρος της φυσιολογικής διαδικασίας της εφηβείας από τη στιγμή που το υποκείμενο χρειάζεται να αναμετρηθεί με τους συνομήλικους του για να διαφοροποιηθεί, να οργανώσει, να παγιώσει την ταυτότητα του και να απελευθερωθεί από την υποταγή στις φιγούρες των γονιών.
Δεν αφορά πλέον σε μια προβληματική με οιδιπόδεια συνήχηση, αλλά σε μια μάχη ριζικής καταστροφής εκείνου που θεωρείται εχθρός που κατέχει την απόλαυση. Έτσι οι αντιπαλότητες των συμμοριών εκδηλώνονται μέσα από βίαιες συμπεριφορές που παίρνουν αρχαϊκές όψεις ακραίας βαναυσότητας, υπό την επίδραση του ναρκισσισμού των μικρών διαφορών που εδραιώνουν τα αισθήματα του αλλότριου και του εχθρικού ανάμεσα στα άτομα (Freud), αλλά κυρίως τη συναισθηματική μόλυνση και την κυριαρχία αυτού που ονομάζουμε ο νόμος του δυνατού.
Επιπλέον, στην ψυχική ευαλωτότητα των εφήβων – από οικογένειες συχνά μετατοπισμένες – έρχονται να εμφυτευτούν σημαντικές δυσκολίες κοινωνικής ή εργασιακής ένταξης που βιώνονται όπως τόσες άλλες επιθέσεις ενάντια σε ναρκισσιστικά σημεία αναφοράς (Jeammet) τα οποία είναι ήδη φορτωμένα από ελλείψεις αξιόπιστων και ικανοποιητικών αναφορών για ταύτιση, δυσκολεύοντας την ανάπτυξη της ικανότητας κάποιου να αισθάνεται και να αποφασίζει, να απελευθερωθεί από ένα υποθετικό πεπρωμένο και μια εργαλειοποιημένη επιθυμία.
Ο αποκλεισμός δεν είναι μόνο το να μένει κάποιος στο περιθώριο της κοινωνίας της κατανάλωσης και της ευεξίας, αλλά το να καλεί μόνιμα αυτούς τους νέους, ή να τους αναγκάζει, να περιπλανώνται, χωρίς κανένα αντικείμενο προοπτικής. Η απώλεια αγκυροβολήματος οδηγεί στο να παρασυρθεί η άγκυρα ή να αγκυροβολεί χωρίς διάκριση. Καθώς αυτή η διακοπή της παροδικότητας γίνεται χρόνια, συνδεόμενη με το σχεδόν απρόσιτο της ψυχικής αλλαγής, ξεχειλίζει από το πεδίο που ορισμένοι ονομάζουν κρίση των παραδοσιακών σημείων αναφοράς και μαρτυρά αυτό που ο Καστοριάδης ονομάζει διαδικασία της από-κοινωνικοποίησης. Οι κοινωνικές καταστάσεις, αποκλεισμού, απόρριψης και απομόνωσης, σε αυτούς τους νέους που βρίσκονται σε διακοπή λειτουργίας ως προς την επιθυμία και με οδύνη ως προς την ταυτότητα, - χωρίς θεσμικούς χώρους να επενδύσουν και να εκφράσουν τις αντιφάσεις τους-, τρέφουν επαναλαμβανόμενα περάσματα στην πράξη ή συμπτώματα (ανακλητικές καταθλιπτικές αντιδράσεις, ψυχοσωματικές, εθισμούς…) που υπογράφουν στη θέση τους.
Όταν συναντάμε αυτούς τους εφήβους στο πλαίσιο του έργου μας σαν ειδικοί σε δικαστήρια, νιώθουμε συχνά ένα αίσθημα αβοήθητου. Παρά τη συνεχή υπενθύμιση της πραγματικότητας της πράξης, τα γεγονότα που τους οδήγησαν στη φυλάκιση γίνονται ασήμαντα, αντικείμενο άρνησης. Οι ελλείψεις των αντικειμένων που περιόρισαν την πορεία τους, οδήγησαν, έναν αριθμό από αυτούς τους εφήβους να υλοποιήσουν, μέσα στην οικογένεια ή στον δρόμο, μια καταστροφική παρόρμηση, σαν για να δομήσουν το αντικείμενο μέσα στο μίσος, συνδέοντας το με τις στερήσεις και τις αδικίες που θεωρούν ότι υπέστησαν, σε μια κίνηση καταθλιπτικής απαξίωσης, σαν στόχοι που θυσιάστηκαν.
*Τίτλος πρωτότυπου: La destructivité adolescente a l’épreuve de la psychanalyse Συγγραφείς: Yves Morhain & Bernard Chouvier, πανεπιστήμιο Lumière France, Stephane Proia πανεπιστ. Nimes
Πηγή: HYPERLINK "http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1415-711X2009000100006"http://pepsic.bvsalud.org/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1415-711X2009000100006
